Περίπατοι Κληρονομιάς

Ο ναός του Προφήτη Ηλία αποτελεί σημαντικό μνημείο της Θεσσαλονίκης διότι είναι ο μοναδικός στη Θεσσαλονίκη της τεχνικής που είχε υιοθετηθεί στην ναοδομίας της Βασιλείας των Παλαιολόγων.

Ο αρχιτεκτονικός του τύπος, τετρακιόνιος σταυροειδής είναι γνωστός και ως αθωνικός ή αγιορείτικος αφού χρησιμοποιήθηκε αποκλειστικά για καθολικά μονών. Η εκκλησία κτίστηκε τον 14ο αιώνα και βρίσκεται στη συμβολή των οδών Ολυμπιάδος και Προφήτη Ηλία στην Άνω Πόλη επάνω σε ύψωμα που δεσπόζει στην πόλη. Αρχικά θεωρήθηκε ότι ανήκε στο Μοναστήρι της Νέας Μονής αλλά αργότερα αναγνωρίσθηκε ότι ήταν το Μοναστήρι του Ακάρνιου.

Το 1430 κατά την Οθωμανική κατοχή η εκκλησία του Προφήτη Ηλία, μετατράπηκε σε τζαμί και καταστράφηκαν σχεδόν όλοι οι τοιχογραφίες της. Σήμερα διασώζονται πολύ λίγες τοιχογραφίες της εκκλησίας.

Βρίσκεται στην είσοδο του χαρακτηρισμένου παραδοσιακού οικισμού της Άνω Πόλης στη Θεσσαλονίκη, και λειτουργούσε ως ανδρικό και γυναικείο λουτρό. Συγκεκριμένα βρίσκεται μεταξύ των οδών Θεοτοκοπούλου, Κρίσπου, Χρυσοστόμου και Φιλοκτήτου στην Άνω Πόλη.

Η περιοχή αυτή, ως τουρκική συνοικία Iki Şerife, ήταν δύσκολο να ξεχωρίσει από τη γειτονική της (χριστιανική) της Μονής Βλατάδων, γιατί χριστιανοί και μουσουλμάνοι κατοικούσαν μαζί σε αρκετούς δρόμους της, αναπτύχθηκε δε μετά τον 16ο αιώνα. Στην βόρεια πλευρά της πλατείας Ρομφέης, στην οδό Κρίσπου 7, αναπτύσσεται ένα ιδιαίτερα σημαντικό κτίσμα, μια διπλή – δίδυμη, πλατυμέτωπη κατοικία, τυπικό παράδειγμα βαλκανικού σπιτιού. Έχει στοιχεία νεοκλασικής αρχιτεκτονικής, αλλά και έναν ιδιόμορφο εκλεκτικισμό, με τα δύο συμμετρικά καμπύλα “σαχνισιά” στους κεντρικούς άξονες των δύο τμημάτων. Σημαντικές, εσωτερικές επεμβάσεις από οπλισμένο σκυρόδεμα, κυρίως κατά την αντικατάσταση κλιμακοστασίων, τοποθετούνται περί το 1959, όταν χρησιμοποιήθηκε (έως και τη δεκαετία του 1980) ως Γυμνάσιο και Λύκειο.

Αναστηλωμένο πλέον, με τη συμβολή του ΥΠΠΟ, αλλά και την αγορά του από το Δήμο Θεσσαλονίκης, στεγάζει διάφορες χρήσεις πολιτιστικού χαρακτήρα. Αξιόλογα κτίρια στην περιοχή διατηρούνται στη συμβολή των οδών Θεοτοκο- πούλου και Μουσών, όπως, στο άμεσο περιβάλλον της εκκλησίας των Ταξι- αρχών, στην οδό Μουσών 26 με χαρακτηριστική οργάνωση της κύριας όψης με τη σειρά των τριγωνικών “σαχνισιών” στο δεύτερο όροφο και στην οδό Μουσών 47 (ιδιοκτησίας του ΥΠΠΟ, που στεγάζει τμήμα των υπηρεσιών της Εφορείας Νεωτέρων Μνημείων Κεντρικής Μακεδονίας), όπου παρατηρούμε ενδιαφέρουσες ξύλινες διακοσμήσεις στην κύρια όψη του.

Πρόκειται για μια ακόμη εκκλησία, της οποίας αγνοείται το βυζαντινό όνομα. Κατά την παράδοση θεωρήθηκε ότι πριν από την τουρκική κατάκτηση ήταν αφιερωμένη στους Αρχαγγέλους και Ταξιάρχες Μιχαήλ και Γαβριήλ. Ο ναός μετατράπηκε σε τζαμί από τον Gazi Hüseyin Bey, με την ονομασία İki Şerife Camii, που σήμαινε το τζαμί με τους δύο εξώστες. Η πολύχρονη μακρά χρήση του ως τζαμί τού προξένησε πολλές αλλοιώσεις. Η σημερινή μορφή του μνημείου είναι αποτέλεσμα της αναστήλωσης που έγινε το 1953.

Ο ναός είναι διώροφος. Η κεντρική ξυλόστεγη αίθουσα περιβάλλεται στις τρεις πλευρές με περίστωο, το οποίο συναντάται σε πολλούς ναούς της Θεσσαλονίκης τον 14ο αι. Το περίστωο του ναού των Ταξιαρχών στην αρχική του μορφή θα ήταν ανοικτό στη δυτική και στη νότια πλευρά. Η ύπαρξη τάφων με τη μορφή αρκοσολίων (χωνευτών δηλαδή σαρκοφάγων με τόξο από πάνω) κατά μήκος των τοίχων, συνηγορεί στην υπόθεση ότι ο ναός ήταν καθολικό μονής και θάβονταν εδώ μοναχοί. Από την αρχική τοιχογράφηση διασώθηκαν μόνο οι παραστάσεις στα δύο αετώματα, των οποίων η μελέτη δεν επέτρεψε την ακριβέστερη χρονολόγηση του ναού στο δεύτερο μισό του 14ου αιώνα

Ιδρύθηκε στη δεύτερη δεκαετία του 14ου αιώνα, ως καθολικό μονής, από την οποία σώζονται ελάχιστα τμήματα του προπύλου της επί της οδού Ηροδότου. Σε πατριαρχικά έγγραφα του 1635 και 1638 της Μονής Βλατάδων, μετόχι της οποίας υπήρξε κατά την τουρκοκρατία, απαντάται με την ονομασία «Άγιος Νικόλαος Ορφανός», ή «των Ορφανών». Οι προσωνυμίες αυτές συσχετίστηκαν είτε με τον ιδρυτή, ή με την οικογένεια των ιδρυτών, είτε και με το φιλανθρωπικό έργο του πάτρωνα του ναού Αγίου Νικολάου προς τα ορφανά και τις χήρες.

Σήμερα η επικρατούσα επιστημονική άποψη είναι ότι ιδρυτής του ναού ήταν ο Σέρβος κράλης Μιλούτιν. Η αρχική μορφή του ναού ήταν αυτή της τρίκλιτης βασιλικής. Τον πυρήνα του αποτελεί μια μακρόστενη αίθουσα που περιβάλλεται από τις τρεις πλευρές με περίστωο. Η τοιχοδομία είναι λιτή και αποφεύγεται η ποικιλία του κεραμοπλαστικού διακόσμου, τόσο χαρακτηριστική στους παλαιολόγειους ναούς της πόλης. Ο γλυπτός διάκοσμος περιορίζεται στα παλαιοχριστιανικά κιονόκρανα που χρησιμοποιήθηκαν σε δεύτερη χρήση και στο σύγχρονο με το ναό μαρμάρινο τέμπλο, το οποίο βρίσκεται στη θέση του σχεδόν ακέραιο. Ο τοιχογραφικός διάκοσμος είναι από τους πληρέστερα διατηρούμενους σε ναούς της Θεσσα λονίκης και με τη σαφήνεια του εικονογραφικού του προγράμματος εκφράζει την κλασική αντίληψη της παλαιολόγειας ζωγραφικής του τοίχου.

Οι τοιχογραφίες του χρονολογούνται στη δεκαετία 1310-1320 και αποτελούν ένα από τα σημαντικότερα έργα του πρώϊμου 14ου αιώνα, όχι μόνο της Θεσσαλονίκης, αλλά και του ευρύτερου χώρου της Μακεδονίας και της Σερβίας.